Κλασική Εποχή

ΚΛΑΣΙΚΗ ΕΠΟΧΗ
480 – 323 π.Χ.
Στα μέσα του 5ου αι. π.Χ. συντελείται μια επανάσταση στη μουσική. Αρχίζει να εγκαταλείπεται η αυστηρότητα των αρχαίων νόμων και εισάγονται δεξιοτεχνικά στοιχεία. Είναι η εποχή της μεγάλης πτώσης στη μουσική στην Ελλάδα, η οποία και θα συνεχιστεί ως το τέλος της Ελληνιστικής περιόδου, ενώ οι εικαστικές τέχνες βρίσκονταν σε μεγάλη ακμή.
Αίτια αυτής της παρακμής (όπως μαρτυρεί ο Πλάτων και άλλοι συγγραφείς) ήταν :
1. Η κοινωνική και ηθική οπισθοδρόμηση, η οποία γίνεται αισθητή στις αρχές του 4ου αι π.Χ. Τώρα, η μουσική μετατρέπεται σε δραστηριότητα λίγων διάσημων δεξιοτεχνών, ενώ ταυτόχρονα, οι ποιητές, θέλοντας να κολακέψουν το γούστο του κοινού τους, έβαζαν στα διαλείμματα των δραμάτων τους, χορούς και τραγούδια, άσχετα με το έργο, αδιαφορώντας για το ηθικό και δραματικό περιεχόμενο. Παραδείγματα του νέου ύφους στη μουσική : υπερβολικές τονές *16 στα μακρά, επαναλήψεις συλλαβών, προβολή της χασμωδίας, υπερβολική χρήση κομπισμών *17 και μελισμών *18. Αυτά τα χαρακτηριστικά ο Αριστοφάνης τα αποκαλούσε γλωσσοκτόνα.
2. Οι μουσικοί νεωτερισμοί. Κάθε νεωτερισμός και καινοτομία προκαλεί την ανατροπή της παλαιάς τάξης και βρίσκει βέβαια τη σφοδρή αντίδραση των συντηρητικών της εποχής. Οι παλαιοί νόμοι ήταν συνάμα και θεϊκοί (λόγω της θεϊκής προέλευσης της μουσικής) και αντανακλούσαν την αρμονία του σύμπαντος. Έτσι, κάθε μουσική καινοτομία αποτελούσε έμμεση προσβολή του θείου και της ηθικής τάξης.
Κορυφαίος εκπρόσωπος του νέου ύφους αναδεικνύεται ο Ευριπίδης. Κύριος επικριτής του ύφους αυτού υπήρξε ο Αριστοφάνης, που δεν δίσταζε να κάνει ειρωνικούς υπαινιγμούς από σκηνής στηλιτεύοντας το νέο ύφος της μουσικής σε πολλά έργα του : Στην Ειρήνη, χαρακτηρίζει τη μουσική του Σοφοκλή «μέλη» σε αντίθεση προς τα «επύλλια» (τραγουδάκια) του Ευριπίδη. Στους Βατράχους, κάνει τη σύγκριση μεταξύ του παλαιού και του νέου ύφους, αντιπαραβάλλοντας τον Αισχύλο με τον Ευριπίδη. Στην υπόθεση του έργου, παρουσιάζεται ο θεός Διόνυσος να πηγαίνει στον Άδη για να ζητήσει να επανέλθει στη ζωή ο Ευριπίδης. Ακόμη δηλ. και ο θεός του θεάτρου έχει διαφθαρεί κατά τον Αριστοφάνη, από το νέο ύφος. Στο τέλος όμως, ο δραματικός αγώνας που γίνεται στον Κάτω Κόσμο μεταξύ του Αισχύλου και του Ευριπίδη, νικητής αναδεικνύεται ο Αισχύλος, δηλαδή νικά το παλαιό ύφος και ήθος.

-----------------------------------------------------------------------------------------------
*16 Τονή = η παραμονή της φωνής σε ένα φθόγγο για μακρύτερο χρόνο.
*17 Κομπισμός = επανάληψη ίδιου φθόγγου ή ποικίλματος στην οργανική μουσική.
*18 Μελισμός = επανάληψη ίδιου φθόγγου ή ποικίλματος στη φωνητική μουσική.

Παραδείγματα της νέας εποχής :
1. Η κιθάρα περνά πια στα χέρια των επαγγελματιών. Οι αγγειογράφοι την τοποθετούν συχνά στα χέρια του προστάτη θεού, του Απόλλωνα, ενώ άλλοι θεοί (Ερμής, Διόνυσος) παίζουν απλούστερα όργανα. Ο Αριστοτέλης την αποκαλεί «όργανον τεχνικόν», άρα απρόσφορο για γενικού χαρακτήρα εκπαιδευτική χρήση. Από την άλλη, ο κιθαριστής έκανε ό,τι μπορούσε για να τονίσει πως είναι ένας ξεχωριστός άνθρωπος, φορώντας ένα ιδιαίτερο κομψό ένδυμα : έναν ποδήρη *19, πλούσια διακοσμημένο ή με άφθονες πτυχώσεις χιτώνα, έναν διαποίκιλτο *20 μανδύα και χρυσό στεφάνι στα μαλλιά του. Η κιθάρα του μπορούσε να έχει επιχρυσωμένους βραχίονες ή να είναι διακοσμημένη με σκαλιστό ελεφαντόδοντο και αργότερα, να στολίζεται με πετράδια και πολύτιμους λίθους. Κάποιες φορές, κρεμούσε πάνω της ένα κομμάτι κεντημένου υφάσματος, πρακτική που εμπνεόταν από την ανατολίτικη μεγαλοπρέπεια.
2. Τα Κάρνεια, η δεύτερη σε σπουδαιότητα εορτή στη Σπάρτη, από πλευράς μουσικής παρουσιάζουν μεγάλο ενδιαφέρον. Διεξάγονταν ονομαστοί μουσικοί αγώνες. Γνωρίζουμε πως ο Τέρπανδρος αναδείχθηκε πρώτος νικητής στο αγώνισμα των κιθαρωδών γύρω στο 676 π.Χ. Από τον Πλούταρχο έχουμε την πληροφορία πως οι έφοροι ήταν πολύ αυστηροί στους αγώνες αυτούς και δεν συγχωρούσαν καινοτομίες, όπως συνέβη στην περίπτωση του μεγάλου Μιλήσιου μουσικού Τιμόθεου (450 – 360 π.Χ.), στον οποίο αποδίδεται η προσθήκη της 11ης ίσως και της 12ης χορδής στην κιθάρα. Όταν δε διηγωνίζετο στα Κάρνεια ο Τιμόθεος, ένας από τους εφόρους, αφού πήρε στο χέρι του μαχαίρι, τον ρώτησε από ποιο από τα δύο μέρη του οργάνου να κόψει τις χορδές τις επιπλέον των επτά *21.
3. Η εμπορευματοποίηση των θρησκευτικών εορτών και των αγώνων που τις συνόδευαν ήταν εμφανής, οι διάφορες πόλεις-κράτη εκμεταλλεύτηκαν την αίγλη των εορτών για να κολακεύσουν τους εκάστοτε ισχυρούς. Το 307 π.Χ., οι Αθηναίοι έφθασαν στο σημείο να μετονομάσουν την εορτή των Μεγάλων Διονυσίων σε Δημήτρια, προς τιμήν του Δημητρίου του Πολιορκητού, ο οποίος ήθελε να ταυτίζεται με το Διόνυσο.
Στη Μακεδονία του 4ου αι. π.Χ., η μουσική διαδραμάτιζε σημαντικό ρόλο στη ζωή των Μακεδόνων. Αυτό καταμαρτυρείται από το πλήθος των αρχαιολογικών ευρημάτων (σκεύη συμποσίων, ευρήματα με μουσικές παραστάσεις κ.ά.).

-------------------------------------------------------------
*19 Ποδήρης = μακρύς, φτάνει μέχρι τα πόδια.
*20 Διαποίκιλτος = στολισμένος με διάφορα πράγματα ή χρώματα.
*21 Πλούταρχος, Αποφθέγματα, Λακωνικά, 238C, 17.

ΜΟΥΣΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ
Άρπα
Από τα μέσα του 5ου αι. π.Χ. και ύστερα διαδίδεται η άρπα, ιδιαίτερα στην Κάτω Ιταλία, είτε ως γωνιώδης άρπα, είτε με μια μπροστινή υποστηρικτική ράβδο ως τρίγωνον, είτε ως τρίγωνο με ηχείο σε σχήμα αδραχτιού. Παιζόταν κυρίως από γυναίκες.

Τερψιχόρη με άρπα		Νύφη με άρπα δέχεται δώρα φίλων, 430 π.Χ.

Ξυλόφωνον ή Σείστρον της Απουλίας
Από τα μέσα του 4ου αι. π.Χ. εμφανίζεται σε αγγειογραφίες της Απουλίας *22 ένα όργανο, με άγνωστο όνομα, σε σχήμα μιας μικρής σκάλας. Το σχήμα του οδήγησε σε εικασίες ότι μπορούσε να ήταν ξυλόφωνον. Όμως, αν επρόκειτο για ξυλόφωνο, θα έπρεπε να είχαμε ράβδους διαφορετικού μήκους, οι οποίοι θα κρούονταν με κάποιο σφυράκι και όχι να αγγίζονταν με γυμνά δάχτυλα. Άλλοι μελετητές χρησιμοποιούν την ονομασία σείστρον της Απουλίας. Μπορεί λοιπόν να παρήγαγε ήχο κροταλίζοντας ή κουδουνίζοντας μόνο. Πιθανώς τα σκαλιά της κλίμακας περιστρέφονταν ελεύθερα και χαλαρά γύρω από εσωτερικές ράβδους. Το μόνο σίγουρο είναι, πως το αντικείμενο αυτό το βλέπουμε σε αρκετές εκατοντάδες αγγείων από την Απουλία, συνδέεται κυρίως με γυναίκες, την Αφροδίτη και τον Έρωτα και πρόκειται για μουσικό όργανο.

----------------
*22 Απουλία. Σήμερα, διοικητικό διαμέρισμα στο νοτιότατο άκρο της Ιταλίας με πρωτεύουσα το Μπάρι. Στους ιστορικούς χρόνους, αποτέλεσε περιοχή όπου άνθισαν ελληνικές αποικίες ˙ ο Τάρας (Τάραντας) ήταν μια από τις σπουδαιότερες δωρικές αποικίες. Από τα τέλη του 5ου έως τις αρχές του 3ου αι. π.Χ., τα αποκαλούμενα ιταλιωτικά αγγεία της, στενά συνδεδεμένα με την τεχνική των αττικών ερυθρόμορφων αγγείων, αποτελούν πολύτιμα τεκμήρια για τη ζωγραφική της εποχής.

Τελειώνουμε με την παρατήρηση πως το όργανο αυτό ανταποκρίνεται άριστα σε ένα άλλο όργανο που περιγράφει ο Πολυδεύκης, με το όνομα ψιθύρα, που σημαίνει θρόισμα.

Η ψιθύρα συνιστά αφρικανική εφεύρεση, ειδικά των Τρωγλοδυτών *23, και το σχήμα της είναι τετράγωνο. (Ορισμένοι πιστεύουν πως είναι ίδια με τον αποκαλούμενο άσκαρο). Αποτελούνταν από έναν τετράγωνου σχήματος σκελετό μήκους 45 έως 56 εκατοστών, με διαπερασμένα σ’ αυτόν καρούλια· τα τελευταία, όταν περιστρέφονταν, παρήγαγαν ήχο όμοιο με εκείνον του κροτάλου *24.

-------------------------------------------

*23 Τρωγλοδύτες, αποκαλούνταν από τους αρχαίους Έλληνες εκείνοι οι λαοί που η κοινωνική τους ανάπτυξη ήταν πολύ χαμηλή και ζούσαν μέσα σε σπηλιές που συχνά τις έσκαβαν οι ίδιοι. Τέτοιοι λαοί, στα αρχαία χρόνια υπήρχαν στην Αιθιοπία, Λιβύη, Σκυθία, Καύκασο, Αίγυπτο. Ζούσαν σε πρωτόγονες συνθήκες, τρώγοντας ζώα και ερπετά, εφάρμοζαν την πολυγαμία, γυρνούσαν γυμνοί, σκότωναν τους άρρωστους και ανάπηρους και οι γέροι τους έβαζαν μόνοι τέρμα στη ζωή τους, όταν έφταναν τα 60 περίπου χρόνια, πιστεύοντας ότι γίνονται εμπόδιο στις διαρκείς μετακινήσεις της φυλής. Σήμερα, υπάρχουν ακόμη μερικές φυλές τρωγλοδυτών στη Β. Αφρική.
*24 WEST M.L., Στάθης Κομνηνός μτφ, Αρχαία Ελληνική Μουσική, Αθήνα, Παπαδήμα, 2η έκδοση, 2004, σ. 179.

Ύστερα από τη μακεδονική κατάκτηση (359 – 354 π.Χ.), η μουσική δραστηριότητα μεταφέρεται σε άλλα κέντρα, όπως την Αντιόχεια και την Αλεξάνδρεια.